Έλληνες “combatientes” στον Ισπανικο εμφύλιο πόλεμο
Ερευνώντας στις ιστορικές αμφισβητήσεις του κόσμου.
Γιορταζόταν τα Χριστούγεννα σ’ όλα τα σπιτικά και ξεπρόβαλλε ο καινούργιος χρόνος του 1938 -σιγά σιγά- ανάμεσα από τις ολμοστοιχίες και τη σκόνη που αφήναν πίσω τους οι δεκάδες απ’ τα βαριά άρματα των δυο εχθρικών στρατευμάτων, όταν ο πόντιος -κάπου απ’ τη μαύρη θάλασσα- μαχητής της δημοκρατικής παράταξης, Μηνάς Θωμαΐδης μπήκε πρώτος και θριαμβευτής στη πόλη Teruel της Αραγονίας με την ελληνική σημαία στα χέρια.
Στη 15η ταξιαρχία είχε συστρατευτεί κι ο Γιάννης Καραγιάννης με τον Κώστα Κόνιαρη, το Σωκράτη Οικονομίδη, το Θανάση Υκέττα, τον Αντώνη Δούρη, και τον ναυτεργάτη Γιώργο Γεωργιάδη που χάθηκε πρόωρα στο Belchite. Οι ναυτικοί κι οι ναυτεργάτες ήταν το πιο πολυάριθμο “μπλοκ” των Ελλήνων εθελοντών στον εμφύλιο ισπανικό πόλεμο -στο πλευρό των νόμιμων δημοκρατικών δυνάμεων απέναντι στους πραξικοπηματίες στρατιωτικούς και φαλαγγίτες-. Έφταναν τους 400 και πολλοί δεν ξαναγύρισαν ζωντανοί, άλλοι ξενιτευτήκαν στην Αμερική, την Αυστραλία ή τον Καναδά ή κατέληξαν σε χώρες του ανατολικού μπλοκ. Μετά τη νίκη των στασιαστών και την υποχώρηση στη Βαρκελώνη πολλοί πέρασαν στη δημοκρατική Γαλλία διασχίζοντας τα Πυρηναία όρη. Ο Λεόντιος Σπλίνης απ’ το Βροντάδο παρέμεινε να τους πολεμήσει στη Βαρκελώνη όπου κι έχασε τη ζωή του στα σοκάκια της πόλης μαζί με χιλιάδες συνδικαλιστές της CNT.
Τον άλλο Καραγιάννη το Νικόλα, -λοχία της 129ης μεραρχίας-, τον βρήκε το 1938 κατάκοιτο στο νοσοκομείο -στη Μούρθια- με δυο σκλήθρες από μέταλλο βαθιά στο κορμί του. Πιο ελαφριά είχε λαβωθεί ο λοχαγός της 3ης μονάδας πυροβολικού, Αποστόλης Ζωγράφος κι είχε μεταφερθεί στο λαϊκό νοσοκομείο της Denia -το ομηρικό Ημεροσκόπειο- στο μεσογειακό λεβάντε. Στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Ματαρό -στη Καταλονία-, ανάρρωνε ο Κώστας Χρυσοστόμου. Στο διπλανό κρεβάτι ανάρρωνε ένας άλλος ναυτικός ο Κώστας Μακρόπουλος κι αυτός της 15ης. Σ’ ένα ιδιαίτερο -απομονωμένος ανάμεσα από μισοσχισμένες κουρτίνες που μισόκρυβαν το μπανταρισμένο κορμί του- ένας μεστωμένος άντρακλας πάλευε μεταξύ ζωής και θανάτου. Μια μέρα η ξερακιανή Εγγλέζα νοσοκόμος με τη πλεξούδα ως τους γοφούς άνοιξε διάπλατα τις κουρτίνες και ξεσκόνισε τη κουκέτα στρώνοντας καινούργια άσπρα σεντόνια. Κανένας από τους τραυματίες της 15ης δεν έμαθε ποτέ τι απογίνηκε ο, “el comandante Ziko”, Ζήκος ο Έλληνας! Μέχρι σήμερα.
Χειρότερη τύχη περίμενε τον μαραγκό Γιάννη Παντελιά που καπετάνευε στο ελληνικό τάγμα Ρήγας Φεραίος όταν μπήκαν οι δημοκρατικές δυνάμεις στη μάχη του Brunete τον Ιούλιο του 37. Άλλοι είπαν πως έπεσε νεκρός -ένα μήνα μετά- στο Belchite στην επιχείρηση για τη λευτέρωση της Zaragoza. Tη θέση του πήρε ο πρόσφυγας Αναγνώστης Δεληγιάννης από το Γάνο της Προποντίδας που εδώ τον ήξεραν σαν “Χουάν ο Σιγανός”, που απ’ το αρμάθιασμα και τη σκληρή δουλειά στα καπνά είχε τα χέρια μαύρα και ροζιάρικα. Ο Αναγνώστης επέζησε στον εμφύλιο για να εκτελεστεί εφτά χρόνια αργότερα από τους Γερμανούς στη Θεσσαλονίκη. Porca miseria!
Απ’ την άλλη, το επάγγελμα, η ιδεολογία -αλλά και τα “σιρίτια”-, τους έσμιξαν φαίνεται κι αποκτήσαν μεγάλη φιλία. Αυτός, κι ο άλλος αδικοχαμένος στο Belchite, ο καπνεργάτης τμηματάρχης πυροβολικού από το Αγρίνιο ο Δημήτρης Κατσικιώτης. Ο μόνος γνωστός Αιτωλοακαρνάνας σε τούτο τον εμφύλιο. Το απόσπασμα του από σχεδόν 80/90 άνδρες -από τους τετρακόσιους Έλληνες που αποτελούσαν τις ελληνικές δυνάμεις στον εμφύλιο ισπανικο πόλεμο- έχασε πάνω από τους μισούς … Εκεί μαζί τους πλάι πλάι έπεσε κι ο Χιώτης Μήτσος Ραπίτης.
Η επιχείρηση για την κατάληψη της Zaragoza έγινε ο τάφος δεκάδων Ελλήνων εθελοντών. Κάποιοι -αγνοούμενοι ακόμα- σίγουρα λησμονιούνται σε κοινούς τάφους στα χαντάκια των δρόμων. Δεκάδες αιχμάλωτοι -μετά την ήττα των δημοκρατικών δυνάμεων- στήθηκαν στο τοίχο και εκτελέσθηκαν γιατί αρνήθηκαν να φωνάξουν ζήτω ο στρατηγός Φράνκο! Καθώς οι δωσίλογοι περιφερόταν τριγύρω σαν τα κοράκια φτύνοντας και δέρνοντας τα άψυχα κουφάρια των απλοϊκών ιδεολόγων που ‘χαν διατρέξει τρεις χιλιάδες χιλιόμετρα για ν’ ανταμώσουν το χάρο…
Το σύνολο των νεκρών μεταξύ των Ελλήνων ανέρχεται σε 53 για ορισμένους, 58 για άλλους. Οι πρώτοι νεκροί αριθμήθηκαν στη μάχη του Jarama, το Φλεβάρη του 37. Οι περισσότεροι, Ελληνοαμερικανοί. Ο “μανιάτης” Γιώργος Καράτζαλης, o “κρητικός” Γιάννης Τσιρώνης κι ο δεκαεννιάχρονος Φίλιππος Παππάς ανάμεσά τους.
Πάνω από πενήντα ήταν οι εθνικότητες των εθελοντών που έτρεξαν την ίδια τύχη στον πιο αιμοβόρο εμφύλιο πόλεμο της Ευρώπης όλων των εποχών. Μέτρησα σελίδες και σελίδες με το “MaC” ενδιάμεσα στα επωνύματα Σκωτσέζων, Άγγλων, Αμερικανών, Αυστραλών και Καναδέζων και το “Van” στα σύνθετα των κεντροευρωπαίων. Εβδομήντα καταλόγισα Κύπριους και πάνω από πενήντα Ελληνοαμερικανούς όπως ο τριανταεφτάχρονος Στέλιος Τοπολιανός, ο Γιώργος Παπακώστας, ο τριαντάχρονος Γιάννης Τσανάκας, κι ο Νικόλας Κόμματος. Ο Γιώργος Τσάκος συνομήλικος του Στέλιου ήταν ελληνορουμάνος, και με βρετανικό διαβατήριο, ο Μιχάλης Οικονομίδης, νεαρότατος πολιτικός εκπρόσωπος της αγγλικής αριστεράς, μόλις είκοσιδύο χρόνων έμενε στο Λονδίνο. Όλοι στην 15η διεθνή ταξιαρχία. Βέβαια διασκορπισμένοι υπήρχαν και σε άλλα τάγματα όπως ο Βασίλης Δούκας στο 12ο, ο κρητικός Σταύρος Μαυρογιάννης στον 3ο λόχο, ο Γιάννης Παπαμιχαήλ στο 14ο τάγμα κι ο υπολοχαγός Ευάνθης Νικολαΐδης στο 18ο λόχο πεζικού. Πολλά είναι και τα γυναικεία ονόματα που αναφέρονται στους καταλόγους των διεθνών ταξιαρχιών αλλά μόλις μπόρεσα να εντοπίσω ένα αμφίβολο όνομα που αναφέρεται με ελληνική προέλευση.
Εκεί, σε κείνη τη πύρινη κόλαση είχαν προστρέξει απ’ όλο το κόσμο πάνω από 50 χιλιάδες εθελοντές. Γιατροί και δάσκαλοι, εργάτες και νοσοκόμοι, δημοσιογράφοι και συγγραφείς, ναυτικοί και άνεργοι ή μηχανικοί όπως ο βενιαμίν -μόλις εικοσάχρονος- Νικόλας Βασιλείου.
Ορισμένοι από τους Έλληνες χρησιμοποιούσαν ψευδώνυμα για να διαβούν τα σύνορα της Ελλάδας του Μεταξά, ή δήλωναν ψεύτικο επάγγελμα. Έτσι φαίνεται πως το χειρίστηκε κι ο Νικόλας Ζώτος που προσποιήθηκε τον ναυτικό και δήλωσε ότι πήγαινε να μπαρκάρει να βγάλει μεροκάματο κι ύστερα βρέθηκε στο υγειονομικό της διεθνής ταξιαρχίας σαν νοσοκόμος.
Μνημείο στους πεσόντες των διεθνών ταξιαρχιών, στο Albacete
Στο Albacete στη μικρή και άσημη πόλη όπου συγκροτήθηκε κατά αρχάς η διεθνής ταξιαρχία και που στρατολογηθήκαν οι περισσότεροι Έλληνες εθελοντές, υπάρχει ένα μνημείο στη μνήμη των πεσόντων.
Στο αντίστοιχο αρχείο της πόλης “Archivo de la Asociación de Amigos de las Brigadas Internacionales” υπάρχουν μητρώα με ολοκληρωμένες λίστες όλων όσων συμμετείχαν στις διεθνείς δημοκρατικές ταξιαρχίες. Εδώ αντέγραψα -διακριτικά- μόνο μερικά ονόματα που είχαν να μου διηγηθούν κάποια ελάχιστη λεπτομέρεια της ύπαρξης τους. Όμως είμαι βέβαιος ότι πολλοί ακόμα θα είχαν να μας πουν ιστορίες και θρύλους από τον δραματικότερο εμφύλιο που εξελίχτηκε τον εικοστό αιώνα λίγα χρόνια μόλις πριν από τον επίσης τραγικό ελληνικό εμφύλιο που όμως είναι αλλουνού σπουδή…
Εγώ μόνο εχω μερικές απορίες -για τους περίεργους-…
Κάπου βρήκα ότι στους επιζώντες αναφέρονται ο Νίκος Αβραμίδης, ο Στέφανος Τσερμέγκας, ο Κώστας Μακρινός ή ο Σάββας Παλές και άλλοι πολλοί, αλλά δεν μπόρεσα να βρω απολύτως τίποτα για την τύχη του σαμιώτη Κώστα Χαλεπή ή για τον Στέλιο Φωτολιό!
Είναι ο “comandante”, ο ίδιος Θανάσης Ζήκος που εκτέλεσαν οι Ναζί το 1944 στο αλβανικό μέτωπο;
Το δυσανάγνωστο όνομα LEUGROSS AMIE, στη 15η διεθνή brigada, -με ελληνική υπηκοότητα-, αναφερόταν σε άνδρα ή σε γυναίκα; Κι αν ναι, ποια ήταν αυτή η μυστηριώδης Ελληνίδα με το εξίσου μυστηριώδες όνομα; Υπήρξαν άλλα “θηλυκά” ελληνικής υπηκοότητας στην 15η διεθνή ταξιαρχία και γενικά στον Ισπανικο εμφύλιο;
Ήταν από τα μέρη της Αιτωλοακαρνανίας ο εικοσιπεντάχρονος τότε Νικόλας Ζώτος ή ήταν από την Ξάνθη απ’ όπου φαίνεται να προέρχεται το όνομα; Κι αν ναι είχε να κάνει με το ρομαντικό μας ποιητή απ’ το Νιχώρι;
Μολαταύτα ας ειν’ αλαφρό το ιβηρικό χώμα που σκεπάζει τους νεκρούς!
